Sunday, December 14, 2008

सायंकालीन प्रार्थना (मूल संस्कृत एवं अंग्रेज़ी अनुवाद सहित)

विशेष नोट : प्राथमिक स्तर से लेकर दसवीं तक की मेरी पढ़ाई-लिखाई समर्थ शिक्षा समिति द्वारा संचालित सरस्वती शिशु मंदिर एवं सरस्वती बाल मंदिर की नई दिल्ली स्थित हरि नगर शाखा में हुई... शिशु मंदिर के नाम में किसी का नाम जुड़ा था या नहीं, याद नहीं, परंतु बाल मंदिर की हमारी शाखा का पूरा नाम महाशय चूनीलाल सरस्वती बाल मन्दिर था...

हमारे विद्यालय की प्रार्थना सभा में प्रात:कालीन मंत्र, दो सरस्वती वन्दना (एक हिन्दी में तथा एक संस्कृत में), श्रीमद्भगवद्गीता के 10 श्लोकों का पाठ किया जाता था, जिनमें से कुछ वर्ष के उपरांत दो श्लोक बदल दिए गए थे (मैंने सभी 12 श्लोक यहां दिए हैं, और इंटरनेट पर होने का लाभ उठाते हुए सभी के अर्थ भी लिख दिए हैं)...

हमें विद्यालय से ही प्रार्थना की एक पुस्तिका (उसका नाम जहां तक याद है, 'अमृतवाणी' था) मिलती थी, जिसमें सभा के दौरान पढ़ी जाने वाली सभी प्रार्थनाएं प्रकाशित जाती थीं... 'अमृतवाणी' तो मुझे नहीं मिल पाई, परंतु गर्वान्वित हूं कि सिर्फ स्मृति के सहारे आज 21 वर्ष बाद भी लगभग सभी प्रार्थनाएं तलाश कर सका, या न मिलने की स्थिति में टाइप कर सका...

वैसे, विद्यालय की प्रार्थना सभा में कुछ वर्षों तक 'ऐक्य मंत्र' तथा 'गायत्री मंत्र' का भी पाठ हुआ... 'ऐक्य मंत्र' कतई याद नहीं है, परंतु 'गायत्री मंत्र' यहां इस ब्लॉग पर भावार्थ सहित आपको मिल जाएगा...

और हां, प्रार्थना सभा के अंत में सोमवार से शुक्रवार तक राष्ट्रीय गीत 'वन्दे मातरम्...' तथा शनिवार को राष्ट्रीय गान 'जन गण मन...' का पाठ भी होता था, परंतु उन्हें यहां टाइप नहीं कर रहा हूं, क्योंकि वे बहुत-सी वेबसाइटों पर उपलब्ध हैं...

विद्यालय में प्रात:कालीन प्रार्थना सभा के अतिरिक्त भोजनावकाश होने पर भोजन मंत्र, तथा विद्यालय की छुट्टी हो जाने से तुरंत पहले सायंकालीन प्रार्थना का पाठ भी अनिवार्य था, सो, वे भी आपके सामने हैं...

सायंकालीन प्रार्थना 

शान्ताकारम् भुजगशयनम् पद्मनाभम् सुरेशम्।
विश्वाधारम् गगनसदृशम् मेघवर्णम् शुभाङ्गम्॥
लक्ष्मीकान्तम् कमलनयनम् योगिभिर्ध्यानिगम्यम्।
वन्दे विष्णुम् भवभयहरम् सर्वलोकैकनाथम्॥

शुभम् करोति कल्याणम्। आरोग्यम् धन सम्पदा॥
शत्रु बुद्धि विनाशाय। दीप ज्योति नमस्तुते॥

The meaning of the verse...

शान्ताकारम् = the one having a peaceful or serene form...
भुजगशयनम् = the one who is sleeping on a snake as the bed...
पद्मनाभम् = the one having a lotus at the navel, Vishnu...
सुरेशम् = the master of the Gods...
विश्वाधारम् = the one who is the support or basis of the Universe...
गगनसदृशम् = the one who is like the sky...
मेघवर्णम् = the one who has the colour of the cloud...
शुभाङ्गम् = the one with the auspicious body...
लक्ष्मीकान्तम् = the husband of Goddess Laxmi...
कमलनयनम् = the lotus-eyed person...
योगिभिः = yogis...
ध्यानि = meditation...
गम्यम् = reaching...
वन्दे = I worship or bow...
विष्णुम् = to Vishnu...
भवभयहरम् = the one who removes or takes away the fears caused by the `bhava' of births and deaths...
सर्वलोकैकनाथम् = the lord of the all of the world...

And the last two lines mean,

शुभम् करोति कल्याणम्। आरोग्यम् धन सम्पदा॥
शत्रु बुद्धि विनाशाय। दीप ज्योति नमस्तुते॥

May you bestow upon me,
Auspiciousness and victory,
Health, wealth and prosperity,
May you destroy that enemy within,
Residing in my mind,
That holds me from progressing,
I worship that light of the lamp,
That dispels the darkness,
In my mind...

No comments:

Post a Comment

Related Posts Plugin for WordPress, Blogger...